ئۇيغۇر تارىخى تەتقىقاتى بىلەن تونۇلغان پروفېسسور ئۆزبېكىستاندا ئۆلتۈرۈلگەن 26/7/2024

-ئاينىڭ 21-كۈنىدىن 23-كۈنىگىچە ياپونىيەنىڭ پايتەختى توكيودا ئۆتكۈزۈلگەن «خەلقئارا دىنىي ئەركىنلىك ئالىي يىغىنى» ئۇيغۇرلار دۇچ كېلىۋاتقان دىنىي زىيانكەشلىكلەرنى، بولۇپمۇ ئىرقىي قىرغىنچىلىقنى خەلقئاراغا ئاڭلىتىشتا كۈچلۈك سەھنە بولغان. بۇ يىغىنغا ئامېرىكانىڭ سابىق تاشقى ئىشلار مىنىستىرى مايك پومپېيو، سابىق خەلقئارا دىنىي ئەركىنلىك باش ئەلچىسى سام بروۋنبەك ئەپەندى ۋە كۆپ ساندا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ رەھبەرلىرى ئىشتىراك قىلغان. مايك پومپېيو بۇ يىغىندا، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى چىقارغان ئىرقىي قىرغىنچىلىق قارارىنىڭ ماقۇللىنىش جەريانى توغرىسىدا مەلۇمات بەرگەن. مەزكۇر يىغىنغا ئۇيغۇرلارغا ۋاكالىتەن دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى ئىجرائىيە كومىتېتىنىڭ رەئىسى، ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق قۇرۇلۇشى دىرېكتورى ئۆمەر قانات ئەپەندى بىلەن ياپونىيە ئۇيغۇر جەمئىيىتىنىڭ ئىدارە ھەيئەت ئەزاسى ساۋۇت مەمەت ئەپەندى قاتناشقان. يەنە بىر ئۇيغۇر مەسچىتى رېستورانغا ئۆزگەرتىلدى خىتاي ئىشغالىيىتى ئاستىدىكى شەرقىي تۈركىستاندىكى تۈرك-ئىسلام مەدەنىيىتىنىڭ ئىزنالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان نەچچە مىڭ يىللىق مەسچىتلەر داۋاملىق خىتاي كوممۇنىستىك پارتىيىسى تەرىپىدىن چېقىلماقتا. قىرىم خەۋەر ئاگېنتلىقى گۇرۇپپىسى كۆزۈتۈۋاتقان خىتاي ئىجتىمائىي ئالاقە تورىدا شەرقىي تۈركىستاننىڭ ئۈرۈمچى شەھىرىدىكى يەنە بىر ئۇيغۇر مەسچىتىنىڭ رېستورانغا ئۆزگەرتىلگەنلىكى كۆرسىتىلگەن سىن تېپىلدى. بۇ سىن كۆرۈنۈشىدە 2000-يىللاردا سېلىنغان مەسچىتكە «گۈزەل شەھەر تائاملىرى» دەپ يېزىلغان ۋىۋىسكىنىڭ ئېسىلغانلىقى ۋە رېستورانغا ئايلانغانلىقى كۆرسىتىلدى. يەنە بىر تەرەپتىن، ئۇيغۇر تىلى ئۈچۈن كۈرەش قىلغان ۋە مۇشۇ سەۋەبتىن 18 ئاي تۈرمىگە تاشلانغان ئۇيغۇر تىلشۇناس ئابدۇۋېلى ئايۇپ: «بۇ مەسچىتتە ئىبادەت قىلىش 2017-يىلى چەكلەنگەن. ئۇ 2022-يىلى رېستورانغا ئۆزگەرتىلگەن» دېدى. ئۇيغۇر تارىخى تەتقىقاتى بىلەن تونۇلغان پروفېسسور ئۆزبېكىستاندا ئۆلتۈرۈلگەن تۈرك ۋە ئۇيغۇر تارىخى ساھەسىدە مۇھىم تەتقىقاتلارنى ئېلىپ بارغان 73 ياشلىق پروفېسسور ئابدۇلئەھەت قاھاروف تاشكەنتتىكى ئۆيىدە قازا قىلغان. ئۆزبېكىستان ئالىمى ئابدۇلئەھەت قاھاروف تاشكەنتنىڭ ئالمازار رايونىدىكى تۇرالغۇسىدا ئۆلۈك ھالەتتە تېپىلغان. ئۆزبېكىستان باش تەپتىش مەھكىمىسىنىڭ باياناتىدا، 73 ياشلىق ئالىمنىڭ ئۆلتۈرۈلگەنلىكى جەزملەشتۈرۈلۈپ، تەكشۈرۈش باشلانغانلىقى بىلدۈرۈلدى. جەمئىيەتشۇناسلىق پروفېسسورى ئابدۇلئەھەت قاھاروف ئۆزبېكىستان ئىچكى ئىشلار مىنىستىرلىكى ئاكادېمىيىسىدە ئۇزۇن يىل دەرس سۆزلىگەن. تۈرك ۋە ئۇيغۇر تارىخى ھەققىدە چەكلىك تەتقىقاتلارنى ئېلىپ بارغان بۇ ئاكادېمىك 2017-يىلى «شەرقىي تۈركىستاننىڭ قەدىمكى يىپەك يولىنىڭ سىرى» ناملىق كىتابنى يازغان. دوختۇر سادىق ئەخمەت ۋاپات بولغانلىقىنىڭ خاتىرە كۈنىدە قەبرىسىدە خاتىرىلەندى ھاياتىنى ئادالەت كۈرىشىگە بېغىشلىغان غەربىي تىراكيا تۈركلىرىنىڭ ئۇنتۇلغۇسىز رەھبىرى ۋە دوستلۇق باراۋەرلىك ۋە تىنچلىق پارتىيىسىنىڭ قۇرغۇچى رەئىسى مەرھۇم دوختۇر سادىق ئەخمەت 7-ئاينىڭ 24-كۈنى قەبرە بېشىدا خاتىرىلەندى. كوموتىندىكى قەبرىستانلىقتا ئۆتكۈزۈلگەن خاتىرىلەش مۇراسىمىغا تۈركىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرىنىڭ مۇئاۋىن مىنىستىرى مەھمەت كەمال بوزاي، تۈركىيەنىڭ ئافىنادا تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى چاتاي ئېركىيېس، تۈركىيەنىڭ كوموتىنىدىكى باش كونسۇلى ئايكۇت ئۈنال، تۈركىيەنىڭ سىياسى ئەمەلدارلىرى، پارلامېنت ئەزالىرى، سىياسىي پارتىيەلەرنىڭ ۋە ئاممىۋى تەشكىلاتلارنىڭ رەئىسلىرى ۋە باشقۇرغۇچىلىرى بولۇپ نۇرغۇن كىشى قاتناشتى. خىتاي-قىرغىزىستان-ئۆزبېكىستان تۆمۈر يول قۇرۇلۇش تۈرى ئۈچۈن بىرلەشمە شىركەت قۇرۇلغان قىرغىزىستان دۆلەت تۆمۈر يول شىركىتىنىڭ مۇئاۋىن رەئىسى ئابدېس ئاناربېكوف خىتاي-قىرغىزىستان-ئۆزبېكىستان تۆمۈر يول قۇرۇلۇشى تۈرىگە مۇناسىۋەتلىك بىرلەشمە شىركەت قۇرۇش خىزمىتىنىڭ باشلانغانلىقىنى ئېلان قىلدى. خىتاي، قىرغىزىستان ۋە ئۆزبېكىستاننىڭ دۆلەت تۆمۈر يول ئاپپاراتلىرىدىن تەشكىللەنگەن خىزمەت گۇرۇپپىسى ئەزالىرىنىڭ بىشكەكتە بىر يەرگە جەم بولغانلىقىنى بايان قىلغان ئاناربېكوف مۇنداق دېدى: «تۆمۈر يول قۇرۇلۇشىنى يولغا قويىدىغان 3 دۆلەت ۋەكىللىرىنىڭ قاتنىشىشى بىلەن بىرلەشمە شىركەت قۇرۇش خىزمىتى باشلاندى». ھىندونېزىيە چەتئەل مەبلىغى جەلپ قىلىش ئۈچۈن «ئالتۇن ۋىزا» پروگراممىسىنى يولغا قويدى ھىندونېزىيە تېخىمۇ كۆپ چەتئەل مەبلىغىنى جەلپ قىلىش ئۈچۈن مەبلەغ ئىگىلىرى ۋە ماھارەتلىك كەسپىي خادىملار ئۈچۈن «ئالتۇن ۋىزا» پروگراممىسىنى يولغا قويۇپ، ئۇلارنىڭ بۇ دۆلەتتە 5 ياكى 10 يىل تۇرۇشىغا شارائىت يارىتىپ بېرىدۇ. ئىگىلىنىشىچە، ئالتۇن ۋىزا ئېلىشنىڭ 9 خىل ئۇسۇلى بار. دۆلەتكە 2 مىليون 500 مىڭ دوللار مەبلەغ سالغان كىشىلەرگە 5 يىللىق تۇرۇش كىنىشكىسى، 5 مىليون دوللار مەبلەغ سالغانلارغا 10 يىللىق تۇرۇش كىنىشكىسى بېرىلىدۇ. خوندا خىتايدىكى زاۋۇتىنى تاقىدى ياپونىيە ماشىنا ئىشلەپچىقارغۇچىسى خوندا موتور ئۆزىنىڭ خىتايدىكى بىر زاۋۇتىنى تاقايدىغانلىقىنى ۋە باشقا زاۋۇتتا ماشىنا ئىشلەپچىقىرىشنى توختىتىدىغانلىقىنى ئېلان قىلدى. شىركەت باياناتچىسى مۇنداق دېدى: «خوندا ئۆكتەبىردە خىتاي دۆلەت ئىگىدارچىلىقىدىكى ماشىنا ئىشلەپچىقارغۇچى گۇاڭجۇ ئاپتوموبىل گۇرۇھى بىلەن بىرلەشمە كارخانا ئارقىلىق تىجارەت قىلىدىغان زاۋۇتنى تاقايدۇ». باياناتچى خوندانىڭ بۇ ئۆزگىرىشلەر بىلەن خىتايدىكى ئىشلەپچىقىرىشىنى ئەلالاشتۇرۇشنى مەقسەت قىلىدىغانلىقىنى بايان قىلىپ، «دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ ماشىنا بازىرى بولغان خىتايدا قىيىن ئەھۋالغا دۇچ كېلىۋاتىمىز» دېدى